Istota roszczeń dotyczących tzw. „Spraw frankowych” – Podstawowe informacje przed zainicjowaniem sprawy przed sądem powszechnym

Udzielanie przez banki kredytów denominowanych/indeksowanych do kursu franka szwajcarskiego stanowiło swego czasu stałą praktykę. Trudno znaleźć bank, który w określonym czasie nie posiadał w swojej ofercie kredytowej tego rodzaju kredytów.

Na wstępie rozjaśnić należy na czym polega istota ww. kredytów.

Zgodnie z art. 69 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz. U. 1997, Nr 140, poz. 939 ze zm.). „Przez umowę kredytu bank zobowiązuje się oddać do dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie kwotę środków pieniężnych z przeznaczeniem na ustalony cel, a kredytobiorca zobowiązuje się do korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, zwrotu kwoty wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w oznaczonych terminach spłaty oraz zapłaty prowizji od udzielonego kredytu.”

Umowy kredytowe denominowane/indeksowane kursem franka szwajcarskiego różnią się w swej istocie od klasycznej definicji umowy kredytu.

Wskazać bowiem można na pewne cechy wspólne wszelakiego rodzaju umów kredytowych nazywanych hucznie umowami walutowymi. Zgodnie z nimi jest to umowa kredytu udzielonego w walucie polskiej, przy czym za dany dzień (najczęściej dzień uruchomienia kredytu), kwota kapitału kredytu (lub jej część) przeliczana jest na walutę obcą (według bieżącego kursu wymiany waluty), która to kwota stanowi następnie podstawę ustalania wysokości rat kapitałowo-odsetkowych. Zatem kwota wskazana w kredycie jest kwotą złotówkową, która następnie przeliczana jest na walutę indeksacji, by nowo otrzymana kwota stanowiła podstawę wyliczania rat kredytowych, które następnie zostałyby przeliczone z powrotem na złotówki.

W istocie zatem omawiane umowy są umowami, w którym zarówno kwota kredytu jak i poszczególne raty kapitałowo-odsetkowe są wyrażone w złotówkach. 

Te tzw. klauzule indeksacyjne stosowane powszechnie przez banki w ww. umowach kredytowych powodują, iż kwota zobowiązania wyrażona w tychże umowach nigdy nie będzie równa kwocie udzielonego kapitału, równa będzie tylko wysokość udzielonego kredytu i kwota zobowiązania, wyrażone w walucie indeksacji. 

W związku z tym, że zawarcie w umowie kredytowej postanowień odnoszących się do kursów walut, które bank ustalał w sposób arbitralny przez sam bank, stwierdzić należy na pierwszym miejscu, że umowy kredytowe denominowane/indeksowane do kursu franka szwajcarskiego nie spełniały swego czasu wymagań definicji umowy kredytu wskazanej w ustawie Prawo bankowe, zwłaszcza, że umożliwiają dowolne ustalenie kwoty kredytu.

CZYM SĄ KLAUZULE NIEDOZWOLONE I DLACZEGO UMOWY DENOMINOWANE/INDEKSOWANE DO KURSU FRANKA SZWAJCARSKIEGO ZAWIERAJĄ W SWOJEJ TREŚCI TAKIE KLAUZULE?

Zgodnie z art. 385¹ §1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. 1964 nr 16 poz 93 ze zm.) – zwanej dalej k.c.: „Postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nieuzgodnione indywidualnie nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy (niedozwolone postanowienia umowne). Nie dotyczy to postanowień określających główne świadczenia stron, w tym cenę lub wynagrodzenie, jeżeli zostały sformułowane w sposób jednoznaczny.”

Zgodnie z powyższym z klauzulą niedozwoloną w umowie mamy do czynienia gdy dojdzie łącznie do spełnienia następujących przesłanek: 

1. postanowienie znajduje się w umowie zawartej z konsumentem;
2. nie zostało uzgodnione indywidualnie z konsumentem;
3. kształtuje prawa i obowiązki konsumenta w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami;
4. rażąco narusza interesy konsumenta;
5. nie dotyczy głównego świadczenia stron.

UWAGA! Zgodnie z brzmieniem powołanego przepisu postanowienie jest także niedozwolone, gdy dotyczy głównego świadczenia stron, ale wyrażone jest w sposób niejednoznaczny.

W art. 385¹ §3 kc doprecyzowano, iż „Nieuzgodnione indywidualnie są te postanowienia umowy, na których treść konsument nie miał rzeczywistego wpływu. W szczególności odnosi się to do postanowień umowy przejętych z wzorca umowy zaproponowanego konsumentowi przez kontrahenta.”. 

Z kolei definicję konsumenta wskazano w art. 22¹ kc i określono ją jako osobę fizyczną dokonującą z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową.

Zgodnie z art. 385¹ §4 kc wskazuje, że „Ciężar dowodu, że postanowienie zostało uzgodnione indywidualnie, spoczywa na tym, kto się na to powołuje.”  

W sprawach frankowych to po stronie banku leży ciężar udowodnienia, że spełnił on obowiązek informacyjny wobec konsumenta i poinformował go jasno jaki wpływ na jego kredyt będą miały ewentualne wahania kursów wymiany walut, do której indeksowany jest kredyt. 

Taki obowiązek informacyjny ze strony banku spełniony będzie tylko wtedy gdy kredytobiorcy zostaliby wyczerpująco i dokładnie poinformowani o tym, że kurs waluty indeksacji może znacząco, czy też nawet w sposób nieograniczony wzrosnąć. 

Dodatkowo natomiast w umowach kredytowych denominowanych/indeksowanych do kursu franka szwajcarskiego dochodziło do stosowania tzw. spreadu walutowego, tj. różnicy między kursem kupna i sprzedaży waluty w danym banku. Z takiej różnicy wynika dodatkowa prowizja dla banku, której kredytobiorcy nie byli świadomi, gdyż konstrukcja umowy kredytu nie umożliwiała jej weryfikacji. Klauzule waloryzacyjne umożliwiały bankom na swobodne ustalanie kursów wymiany walut stosowanych przy rozliczaniu kredytu.

W JAKIM CELU IŚĆ DO SĄDU I CZY ROZSTRZYGNIĘCIE SĄDU MOŻE BYĆ KORZYSTNE DLA KREDYTOBIORCY?

W zależności od kształtu umowy kredytowej i brzmienia jej poszczególnych zapisów może dojść do uznania przez Sąd, iż umowa jest nieważna w całości i w związku postawienia pozostałej do spłaty kwoty kredytu wypłaconej przez bank w stan wymagalności. Alternatywnie natomiast Sąd może ustalić, że nieważne są tylko poszczególne postanowienia, dotyczące indeksacji kredytu a umowa pozostaje mocy z pominięciem tychże niedozwolonych postanowień, które nie będą obowiązywać kredytobiorcy wobec ich niedozwolonego charakteru. Oznacza to także, iż w tym przypadku zasadnym będzie ustalenia nadpłaty z tytułu rat kapitałowo-odsetkowych indeksowanych/denominowanych do kursu franka szwajcarskiego ustalanego arbitralnie przez bank.

W odniesieniu do powyższego wskazać należy, iż przełomowym w tzw. „sprawach frankowych” okazało się orzeczenie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 3 października 2019 r. w sprawie C-260/18 Dziubak.

Z ww. orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej stanowiącego odpowiedź na szereg pytań sformułowanych przez Sąd polski w indywidualnej sprawie Państwa Dziubak, wynika wiele przełomowych zasad rozpatrywania spraw kredytów denominowanych/indeksowanych do kursu franka szwajcarskiego.

TEZY WYNIKAJĄCE Z ORZECZENIA TRYBUNAŁU SPRAWIEDLIWOŚCI UNII EUROPEJSKIEJ W SPRAWIE C-260/19.

Powyższe orzeczenie dało wiele wytycznych dotyczących sposobu interpretacji przepisów unijnych w zakresie sposobu rozwiązywania „sporów frankowych” przez sądy krajowe. 

Zgodnie z ww. orzeczeniem, art. 6 ust. 1 dyrektywy 93/13, do którego odniósł się w swych pytaniach sąd krajowy nie stoi na przeszkodzie, aby sąd krajowy, po stwierdzeniu nieuczciwego charakteru niektórych postanowień umowy, orzekł na podstawie prawa krajowego, że dalsze obowiązywanie umowy jest niemożliwe. Zmiana charakteru głównego przedmiotu umowy, wynikająca z usunięcia nieuczciwych postanowień może być podstawą takiego orzeczenia.

Co do zasady jednak, po usunięciu klauzul niedozwolonych z umowy, powinna ona nadal obowiązywać bez zmian innych niż wynikające ze zniesienia postanowień niedozwolonych.

Trybunał orzekł, że jeżeli sąd krajowy uzna, że zgodnie z odpowiednimi przepisami obowiązującego go prawa utrzymanie w mocy umowy bez zawartych w niej nieuczciwych postanowień nie jest możliwe, art. 6 ust.1 dyrektywy 93/13 zasadniczo nie stoi na przeszkodzie jej unieważnieniu.

Obowiązkiem sądu krajowego jest weryfikacja tego, czy utrzymanie umowy kredytowej w mocy jest obiektywnie możliwe, na tle prawa krajowego. Przy czym w swym orzeczeniu Trybunał podkreślił, że ponieważ stwierdzenie abuzywności dotyczy klauzul określających główny przedmiot umowy (ich usunięcie powoduje zniesienie mechanizmu indeksacji oraz różnic kursów walutowych, a pośrednio – zaniknięcia ryzyka kursowego, które jest bezpośrednio związane z indeksacją kredytu do waluty), obiektywna możliwość utrzymania obowiązywania przedmiotowej umowy kredytu wydaje się mu niepewna (Dziubak, pkt 44).

Zgodnie z orzeczeniem TSUE, możliwość zastąpienia klauzul uznanych za niedozwolone otwiera się tylko, jeżeli unieważnienie umowy niosłoby dla konsumenta szczególnie szkodliwe skutki, tak że byłby on ukarany w związku z postawieniem całej pozostałej do spłaty kwoty pierwotnie wypłaconej kredytobiorcy przez Bank, w stan natychmiastowej wymagalności. 

Sąd krajowy winien dokonać oceny konsekwencji unieważnienia umowy dla konsumenta w świetle okoliczności istniejących lub możliwych do przewidzenia w chwili zaistnienia sporu z bankiem, a nie z chwili zawarcia umowy kredytu.

Artykuł 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 sprzeciwia się jednak wypełnieniu luk w umowie powstałych po usunięciu z niej nieuczciwych postanowień przepisami krajowymi, o charakterze ogólnym, które przewidują, że skutki wyrażone w treści czynności prawnej są uzupełniane w szczególności zasadami słuszności lub ustalonymi zwyczajami. TSUE (Dziubak pkt. 58,59) dopuszcza wykorzystanie przez sąd krajowy jedynie przepisu dyspozytywnego.

Artykuł 6 ust. 1 dyrektywy 93/13 sprzeciwia się utrzymaniu w umowie klauzul niedozwolonych, jeżeli ich usunięcie prowadziłoby do unieważnienia umowy, jeżeli konsument nie zgadza się na utrzymanie postanowień w mocy, nawet jeśli sąd uważa, że unieważnienie miałoby niekorzystne skutki dla konsumenta. Dotyczy to wyłącznie sytuacji, kiedy zastąpienie nieuczciwych postanowień umownych jest niedopuszczalne (Dziubak, pkt. 64). Jeżeli sąd krajowy stwierdzi nieuczciwy charakter postanowienia umownego, jest on zobowiązany do odstąpienia od jego stosowania, chyba że konsument, po otrzymaniu informacji od sądu, nie zamierza powoływać się na nieuczciwy i niewiążący charakter postanowienia, wyrażając w ten sposób dobrowolną i świadomą zgodę na nieuczciwe postanowienie (Dziubak pkt. 53,66). Jeżeli konsument nie wraża zgody lub nawet wyraźnie sprzeciwia się utrzymaniu danych nieuczciwych postanowień, wyjątek nie ma zastosowania (Dziubak, pkt. 67). 

Źródła:

1. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Prawo bankowe (Dz. U. 1997, Nr 140, poz. 939 ze zm.)
2. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz. U. z 1964 r. nr 16 poz. 93 ze zm.)
3. Dyrektywa Rady 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich.
4. Wyrok Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z dnia 3 października 2019 r., opublikowano: www.eur-lex.europa.eu, Dz. U. UE.C.2019/413/11, LEX nr 2723333